A Mosaic of Arabic-Persian Translation History: : Codex Hudāʾī Efendī

میلاد بیگدلو

نویسندگان

میلاد بیگدلو ^📧 دانشجوی دکتری ترجمه، گروه مترجمی زبان انگلیسی، دانشکدة ادبیات فارسی و زبان¬های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

ترجمه‌های قدیم قرآن منابعی ارزشمند برای درک تحوّلات ترجمه‌ای و زبانی در ایران پس از اسلام است. یکی از کهن‌ترین ترجمه‌های کامل و خالص و تاریخ‌دار قرآن نسخه‌ای است به تاریخ ۶۲۱ هجری که در کتابخانۀ هدائی افندی استانبول نگهداری می‌شود. در مقالۀ حاضر، این نسخه معرّفی و سپس ویژگی‌های کتابت و زبان و ترجمۀ آن بررسی شده‌است. در بخش بررسی زبانی، به برخی از عناصر محلّی و کهن و نیز خصائص آوایی زبان منعکس در این ترجمه اشاره شده‌است. بررسی ترجمه‌ای نشان می‌دهد که شیوۀ غالب این ترجمه برگرداندن لفظ‌به‌لفظ و در نحو پیروی از نحو عربی است. در مواردی مترجم از شیوۀ اصلی روی گردانده و در مواردی نیز عباراتی را، احتمالاً با نظر به تفاسیر قرآن یا تحت تأثیر باورهای خود، به متن افزوده‌است. در برخی مواضع، لغاتی ترجمه نشده و بخش‌هایی به شیوۀ تفسیری برگردانده شده که نشان‌دهندۀ راهبرد‌های مترجم و نیز دشواری‌های ترجمۀ قرآن به فارسی است. نتایج حاصل از این مطالعۀ موردی ارزش این نسخه را در درک بهتر بافت تاریخی و ترجمه‌ای و زبانی ترجمه‌های قدیم قرآن به فارسی و دشواری‌ها و چالش‌های عمل ترجمه را در ادوار متقدّم ایران پس از اسلام می‌نماید.

کلمات راهنما:

ترجمۀ عربی به فارسی، ترجمه‌های قدیم قرآن به فارسی، تفاسیر کهن قرانی، نسخۀ هدائی افندی، ویژگی‌های زبانی قرآن

مراجع

ʿAbd al-J̌abbār ibn A. (1965). Šarḥ al-uṣūl al-xamsah (ʿA. ʿUthmān, Ed.). Maktabat al-Wahbat.

Abdulla, A. K. (2021). Translation in the Arab world: The Abbasid golden age. Routledge.

Abu al-Futūḥ Rāzī, Ḥ. (1992/1371SH). Rawḍ al-ǰinān wa rawḥ al-ǰanān (M.-J̌. Yāḥaqqī & M.-M. Nāṣiḥ, Eds., Vols. 1–20). Bonyād-e Pažūheš-hā-ye Islāmī.

Aejmelaeus, A. (2013). The Septuagint and oral translation. In M. K. H. Peters (Ed.), XIV Congress of the IOSCS, Helsinki, 2010 (pp. 5–13). Society of Biblical Literature.

Afšār, I. (2009a/1388SH). Tāze-hā o pāre-hāye Īrānšenāsī (63). Boxārā, 71, 75–133.

Afšār, I. (2009a/1388SH). Tāze-hā o pāre-hāye Īrānšenāsī (64). Boxārā, 72–73, 82–141.

al-Ašʿarī, A. (1990/1411AH). Maqālāt al-Islāmiyyīn wa ixtilāf al-muṣallīn (M. M. ʿAbd al-Ḥamīd, Ed., Vols. 1–2). al-Maktabat al-ʿAṣriyyat.

al-Faxr al-Rāzī. (1999/1420AH). Al-Tafsīr al-kabīr (Vols. 1–32). Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī.

Amos, F. R. (1920). Early theories of translation. Columbia University Press.

Bādī, Ḥ. (2018/1397SH). Al-Mulaxxas fi l-luqat (Gh.-R. Dādxāh & ʿA. Gūdarzniyā, Eds.). Bonyād-e Mowqūfāt-e Doktor Maḥmūd-e Afšār.

Bigdeloo, M. (2022). A linguistic method for identifying plagiarism in Persian retranslations. In F. Parham (Ed.), Proceedings of the 1st RITS International Conference: Cutting-Edge Trends in Translation and Interpreting Studies (p. 13). Research Institute for Translation Studies.

Bigdeloo, M. (forthcoming a). Fārsī-yaḥūdī-ye moteqaddem: Gozīde maqālāt-e zabānī o loγavī. Bonyād-e Mowqūfāt-e Doktor Maḥmūd-e Afšār.

Bigdeloo, M. (forthcoming b). History of translation from Arabic into Persian: From the Muslim conquest to early 7th century AH. Brill.

Bigdeloo, M. (forthcoming c). Neveštegān (10). Āyene-ye Pažūheš, 35(6).

Blair, S. (1998). Islamic manuscripts. Edinburgh University Press.

Cheung, M. P. Y. (2014). An anthology of Chinese discourse on translation. Routledge.

Daryaee, T. (2012). On the coming of a Zoroastrian messiah: A Middle Persian poem on history and apocalypticism in early medieval Islamic Iran. In W. Ahmadi (Ed.), Converging zones: Persian literary tradition and the writing of history: Studies in honor of Amin Banani (pp. 5–14). Mazda Publishers.

Dīnawarī, A. (1960/1379AH). Al-Axbār al-ṭawwāl. Dār al-Iḥyāʾ al-Kutub al-ʿArabiyya.

Filippone, E. (2011). The language of the Qorʾān-e Qods and its Sistanic dialectal background. In M. Maggi & P. Orsatti (Eds.), The Persian language in history (pp. 179–235). Dr. Ludwig Reichert Verlag.

Gindin, T. E. (2007). Ezekiel in Early Judaeo-Persian (Vol. 1: Text, Vol. 2: Translation, Vol. 3: Commentary). Austrian Academy of Sciences Press.

Humbach, H. (1974). Aramaeo-Pahlavi and Pahlavi. In Hommage-Universel (Vol. II, pp. 23–244). E. J. Brill (diffusion) & Bibliothèque Pahlavi.

Ibn al-Nadīm, M. ibn I. (1970). The Fihrist of al-Nadīm: A tenth-century survey of Muslim culture (B. Dodge, Trans. & Ed., Vols. 1–2). Columbia University Press.

J̌aʿfarītabār, M-Ḥ., & Ḥāǰiyān-Nežād, A. (2023/1402SH). Moʿarrefī-ye muṣḥaf-e motarǰam-e Hudāʾī Efendī (Š 20): Barresī-ye nokātī dar extelāf-e qerāʾāt. Adab-e Fārsī, 13(1), 35–67.

Joosten, J. (2007). Language as symptom: Linguistic clues to the social background of the Seventy. Textus, 23, 69–80.

Josephson, J. (1997). The Pahlavi translation technique as illustrated by Hōm Yašt. Acta Universitatis Upsaliensis.

Karīmī-Niyā, M. (2019/1398SH). Qurʾān-e mutarǰam-e Zaʿfarānī muwarrax-e 546 hiǰrī qamarī dar Ray: Kuhantarin nusxe-ye qurʾānī-e kāmel, tārīx-dār va ḥāwī-e tarǰuma-ye fārsī. Tarǰumān-e Waḥy, 46, 52–121.

Levine, E. (1988). The Aramaic version of the Bible. Walter de Gruyter.

Macuch, M. (2009). Pahlavi literature. In R. E. Emmerick & M. Macuch (Eds.), A history of Persian literature, Volume XVII: The literature of pre-Islamic Iran (pp. 116–190). I. B. Tauris & Co. Ltd.

Metzger, B. M. (1974). Early Arabic versions of the New Testament. In M. Black & W. A. Smalley (Eds.), On language, culture, and religion: In honor of Eugene A. Nida (pp. 157–168). Mouton.

Metzger, B. M. (1977). The early versions of the New Testament: Their origin, transmission, and limitations (§VI). Oxford University Press.].

Minorsky, V. (1942). Some early documents in Persian (I). Journal of the Royal Asiatic Society, 3, 181–194.

Omīdsālār, M. (2002/1381SH). J̌ostār-hāye Šāhnāme-šenāsī va mabāḥeth-e adabī. Bonyād-e Mowqūfāt-e Doktor Maḥmūd-e Afšār.

Reiß, K. (1971). Möglichkeiten und Grenzen der Übersetzungskritik. Max Hueber.

Ṣādeqī, ʿA-A. (2018/1397SH). Darbāre-ye Qurʾān-e Zaʿfarānī. In Āyīn-e rūnamāyī va muʿarrifī-e nusxe-ye Qurʾān-e Zaʿfarānī bā tarǰume-ye pārsī-e kuhan, kātib: Abu l-Faxr ibn Abi l-Faḍl al-Zaʿfarānī, muwarrax-e 546 ḥiǰrī qamarī maḥfūẓ dar ganǰīne-ye Mūze-ye Rezā ʿAbbāsī, Tehran. Retrieved from Academia.

Shaked, S. (2008). New Early Judeo-Persian finds. In S. Shaked & A. Netzer (Eds.), Irano-Judaica VI: Studies relating to Jewish contacts with Persian culture throughout the ages (pp. 222–252). Ben-Zvi Institute.

Shuttleworth, M., & Cowie, M. (2014). Dictionary of translation studies. Routledge.

Supplément Persan 1779. Bibliothèque nationale de France, Département des Manuscrits.

Tov, E. (1999). The Greek and Hebrew Bible: Collected essays on the Septuagint. Brill.

Tūrānpoštī, M. S. (2023/1402 SH). Bāznemūd-e farhang-e Īrānī dar katībe-hāye Tūran-Pošt-e sade-ye sevvom tā haftom-e ḥeǰrī. In S. Naṣrollāh-Zāde & Š. Āriyā-Maneš (Eds.), Maǰmūʿe maqāle-hāye hamāyeš-e mīrāθ-e bāstān-šenāxtī va bāzxwānī-ye hoviyat-e mellī-ye Īrānī (pp. 481–500). Institute for Humanities and Cultural Studies.